Trabzon'un Maçka ilçesinin güneyinde Karadağın bir tepesinin yamacına yapılmış olan 
bu manastıra halk tarafından Meryemana manastırı söylenir. Meryem(panaghia)
adına kurulan bu manastırın, gerekçe "SUMELA" adının esasını, kara-siyah
karanlık anlamına gelen Melas kelimesinden aldığı söylenir. Semavi Eyice'ye
göre;"evvelce burada saygı gören siyah Meryem tasvirinden Sumela adını 
aldığı ve bu dağın adıda manastırdan dolayı Oros Mela-karadağ olduğu"kabul edilir. 

Sumela Manastırının kuruluşu efsaneye göre: iki Atina'lı Barbabas ile yeğeni Sophronios rüyalarında Hz.Meryem'i görmüşler, rüyada Meryem onlara bir manastır yaptırmalarını ve yerini, nasıl gideceklerini tarif etmiştir. 

Bunlar St.Luka!nın yaptığı rivayet olunan tabloyu da beraberlerinde alarak yola çıkıyorlar, deniz yoluyla Trabzon'a gelip, karadağın sarp yamacında kiliseyi kurmak
için karar kılıyorlar ve Theodosios devrinde (375-395)ilk kaya kilisesini kurarlar. 
Bu tarih, tesisn kesin kuruluş tarihi değilse de bahsedilen tarihler arasında 
yapıldığı sanılıyor. Bazı araştırmacılara görede burası M.S.385 yılında bazılarına 
göre ise 472 yılında yapıldığı belirtilmektedir. 

Bu tarihler ve efsaneler bir tarafa bırakılacak olursa, manastırın tarihini Trabzon komnenosları devrinden sonra incelemek mümkündür. Trabzon komnenoslarından III.Alexios burasını yeni bir tesis halinde 1360 yılında inşa ettirerek 17 metre yüksekliğinde, 40 metre uzunluğunda, 14 metre ğenişliğinde 72 odalı bir tesis yaptırmıştır. Trabzon kralları bu manastıra vermiş oldukları hediye ve haklarla, halkın desteğini sağlamışlardır.
 
Trabzon, Türkler tarafından alındıktan sonra, Osmanlı sultanlarıbu manastırın 
haklarına dokunmamışlardır. Manastıra Yavuz I.Selim (1512-1520) iki şamdan 
armağan etmiştir. Ayrıca Trabzon fatihi II.Mehmed'in de manastırın haklarını 
tanıdığını bildiren bir fermanı muhafaza ediliyordu.Yine Sultan I.Beyazıt, I.Selim, II.Selim, III.Murat, İbrahim, IV.Mehmet, II.Süleyman, Mustafa ve III.Ahmet 
tarafından verilmiş fermanların bulunduğu bildirilmektedir.

1962 yılında merdivenleri ile kapısı tamir ettirilerek turistlerin ziyaretine elverişli 
bir duruma getirilmiş olan görkemli yapı görenlerin hayranlığını uyandırmaktadır.
1972 yılında ise örenyeri olarak ziyarete açılan yapı'ya orman içersinden 25-30 dakikalık bir patıka yolla ulaşılabilindiği gibi manastırın 200 metrelik yakınına 
küçük vasıtalarla da ulaşılabilir.

Manastırın bulunduğu alan Orman Bakanlığınca Milli Parklar statüsüne alınmış
olup Kültür Bakanlığınca da aslına uygun olarak onarımı devam etmektedir.

Trabzon'un turizminde önemli bir yer tutan Sumela Manastırını kente gelen her 
bireyin mutlaka gezmesi gereklidir.